İhtimal, Fayda ve Karar

09.07.2017 Prof. Dr. İsmail Tufan

Tweet

İnsanlar kendileri için iyi olduğuna inandıkları şeylere ilgiyle yaklaşır. Nitekim böyle bir girişim Tazelenme Üniversitesi’dir. “Yaşlılara” sunulan bir eğitim imkânı olarak 2016 yılında hayata geçirildikten sonra büyük ilgi görmüş, yaşlılar bu imkandan yararlanmak için adeta sıraya dizilmiştir.

Eğer insanların rasyonel olduklarını kabul edersek – ki böyle olduğuna işaret eden pek çok gösterge vardır – o zaman Tazelenme Üniversitesine duyulan büyük ilgiyi bu noktadan hareket ederek açıklayabiliriz.

İnsanlar davranış (sosyal eylem; yani refleks değil!) olarak bir tepki verdiğinde, bunun ardında kanaatlerine uygun isteklerini mevcut koşullarda gerçekleştirme olanağı görürler. Bunun ardında ise faydaya yönelik eylemler yer almaktadır. İnsan kendisine faydalı olduğuna inandığı davranışları göstermektedir veya bunlara yönelmektedir.

Bir davranışta karar kıldığında, diğer seçenekleri de dikkate alınmaktadır. Genellikle, insan birden fazla seçeneğe sahiptir. Zaten “tek” seçenek söz konusu ise buna seçenek denilemez. Ama böyle bir durum çok enderdir. Yani hiçbirimiz seçeneksiz değiliz.

Tazelenme Üniversitesine katılmak yerine örneğin evde oturabilir, torunlarıyla ilgilenebilir veya yürüyüşe çıkabilir. Muhakkak daha birçok seçeneği dikkate aldıktan “Tazelenme Üniversitesi” seçeneğinde karar kıldıysa, bunun sebebi, bunda kendisi için diğer seçeneklerde göremediği faydaları algılamasıdır.

Her sosyal davranış hep aynı şekilde ortaya çıkar. Önce bir “sinyal” olmalıdır. Ardından sinyalin algı mekanizmaları tarafından algılanması ve hafızada kayıtlı olan diğer bilişsel görüntülerle kıyaslanması gerekir. Kıyaslama sürecinde bireysel önceliklere dayanan tercih kuralı geliştirilir ve bireyin algılayabildiği tüm seçenekler bu kurala bağlı olarak “ihtimal” ve “fayda” değişkenlerine göre değerlendirilir. Böylelikle, birey kararını verir.

Tazelenme Üniversitesine kaydını yaptıran yaşlıların bu süreçten geçerek bu kararı aldıklarından şüphe yoktur. Anahtar sözcükler ihtimal ve fayda kavramlarıdır. Bir taraftan Tazelenme Üniversitesine devam edebilme ihtimali, diğer taraftan bu ihtimale bağlı bireysel kazançlar mercek altına alınıp “kayıt yaptırmak” ve “kayıt yaptırmamak” seçeneklerinden kayıt yaptırma seçeneğinde karar kılınmasına yol açmıştır.

Eğer birey bundan kendisi için fayda görse, ama böyle bir girişime katılma ihtimali olmasa, o zaman tercihini başka türlü kullanır veya katılım ihtimalini görse, ama diğer seçeneklerin içinde kendisi için daha faydalı olacağına inandığı bir seçeneği algılasa, yine tercihini başka türlü kullanır. Dolayısıyla Tazelenme Üniversitesi hem somut bir ihtimal hem de bireye faydalı bir imkân olarak kabul edildiği için büyük ilgi görmektedir.

Bu ilgi bir başka imkânı daha doğurmuştur. Yaşlıları ölümü bekleyen, umutlarını yitirmiş ve gelecekten beklentisi kalmamış kişiler olarak değerlendirenlere gerçeğin böyle olmadığını görme şansı tanımaktadır.